Afrika qitəsi zəngin resursları, müxtəlif etnik və mədəni qrupları ilə dünyanın diqqət mərkəzində olan regionlardan biridir. Lakin tarixi, siyasi və iqtisadi amillər səbəbindən qitənin bir çox ölkəsi hələ də daxili münaqişələr və təhlükəsizlik problemləri ilə üz-üzədir. Münaqişələr əksər hallarda etnik, dini, siyasi və resurslarla bağlı səbəblərdən qaynaqlanır və bəzən regiondakı digər dövlətlərə də təsir göstərir. Bu vəziyyət qlobal ictimaiyyəti də narahat etdiyindən beynəlxalq sülhməramlı missiyalar və yardımlar regiona dəfələrlə göndərilmişdir. Bu məqalədə Afrika qitəsindəki daxili münaqişələrin əsas səbəbləri və beynəlxalq sülh missiyalarının rolu müzakirə edilir.
Afrikadakı daxili münaqişələrin əsas səbəblərindən biri etnik qruplar arasında qarşıdurmalardır. Qitədə müxtəlif etnik qruplar min illər boyu bir yerdə yaşamış və yerli adət-ənənələr formalaşmışdır. Lakin müstəmləkə dövründə Avropa dövlətlərinin süni sərhədlər çəkməsi, bu qrupları zorla bir arada yaşamağa məcbur etdi. Bu sərhədlər nəticəsində bir çox ölkədə etnik qruplar arasında hakimiyyət və resursların paylaşılması ilə bağlı münaqişələr ortaya çıxdı. Həmçinin, siyasi müstəvidə qeyri-sabitlik, korrupsiya və zəif dövlət idarəçiliyi də münaqişələrin alovlanmasına səbəb olur.
Resurslar üzərində mübarizə də Afrikada daxili münaqişələrin davam etməsinin əsas amillərindən biridir. Afrikada neft, almaz, qızıl və digər qiymətli resurslar mövcuddur, lakin bu sərvətlər tez-tez münaqişələrə səbəb olur. Məsələn, Konqo Demokratik Respublikası kimi ölkələrdə təbii resurslar üzərində nəzarət uğrunda yerli qruplar arasında uzunmüddətli müharibələr baş vermişdir. Resurs müharibələri yalnız yerli qrupların deyil, həm də beynəlxalq aktorların maraqlarını əhatə edir, çünki xarici dövlətlər və şirkətlər bu resurslardan bəhrələnməyə çalışır.
Afrikadakı münaqişələri dayandırmaq və sabitlik yaratmaq üçün beynəlxalq təşkilatlar bir sıra sülhməramlı missiyalar həyata keçirmişdir. BMT, Afrika İttifaqı, Avropa İttifaqı və digər beynəlxalq qurumlar Afrika ölkələrindəki münaqişələrin həlli üçün sülh missiyaları və yardım proqramları həyata keçirmişlər. Bu missiyaların məqsədi, münaqişə bölgələrində sabitliyi təmin etmək, insan haqlarını qorumaq və münaqişə sonrası yenidənqurma prosesinə dəstək olmaqdır.
BMT-nin Afrika qitəsində həyata keçirdiyi sülh missiyaları sırasında Konqo Demokratik Respublikasında MONUSCO (BMT-nin Konqodakı Stabilizasiya Missiyası) və Mərkəzi Afrika Respublikasında MINUSCA (Mərkəzi Afrika Respublikası üçün BMT Sülh Missiyası) kimi əməliyyatlar nümunə kimi göstərilə bilər. Bu missiyalar münaqişə zonasına BMT sülhməramlılarının göndərilməsini, qaçqın və məcburi köçkünlərin qorunmasını və silahlı qrupların təmizlənməsini nəzərdə tutur. Lakin sülhməramlı qüvvələrin fəaliyyəti bəzən nəticəsiz qalır, çünki bu missiyalar kifayət qədər resursla təchiz olunmaya bilər və ya yerli hökumətlərlə əməkdaşlıq zəif ola bilər.
Afrika İttifaqı (Aİ) qitədə sülh və təhlükəsizliyi qorumaq üçün əsas regional qurum kimi çıxış edir. 2000-ci illərdə Aİ qitədə baş verən münaqişələrin həlli və sülh proseslərinə dəstək olmaq üçün yeni strategiyalar qəbul etmişdir. Aİ-nin Afrika Qitə Sülh və Təhlükəsizlik Memarlığı (APSA) çərçivəsində həyata keçirdiyi fəaliyyətlər sülh proseslərini stimullaşdırmağa yönəlmişdir. Misal üçün, Somali, Sudan və Sahel bölgəsində fəaliyyət göstərən sülhməramlı qüvvələr qitədəki sabitlik üçün vacib rol oynayır.
Aİ-nin bu missiyaları BMT ilə əməkdaşlıqda həyata keçirilir və bəzən qitədə sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsini də əhatə edir. Bununla yanaşı, regional əməkdaşlıqda rol oynayan IGAD (Şərqi Afrika Ölkələri Hökumətlərarası Təşkilatı) və ECOWAS (Qərbi Afrika Dövlətləri İqtisadi Birliyi) kimi qurumlar da Afrikadakı münaqişələrin həlli üçün vasitəçilik fəaliyyətləri həyata keçirir.
Beynəlxalq sülh missiyalarının Afrika qitəsində qarşılaşdığı bir sıra problemlər var. Bunların arasında ən böyüyü yerli hökumətlərlə koordinasiyanın çətinliyidir. Bir çox hallarda Afrika ölkələrinin hökumətləri sülh missiyalarının fəaliyyəti ilə razılaşmır və ya onlara mane olur. Bu isə missiyaların effektivliyini azaldır. Digər problem isə sülh missiyalarının məhdud resursları və maliyyə çatışmazlıqlarıdır. BMT-nin və digər beynəlxalq qurumların maliyyə imkanları çatışmadıqda, sülhməramlı qüvvələr dəstək olmadan qalır və missiyalar yarımçıq olur.
Həmçinin, Afrika qitəsindəki bəzi münaqişələrdə yerli cəmiyyətlərin ənənəvi inancları və ərazi dəyərləri də sülhməramlı qüvvələrin işini çətinləşdirir. Münaqişələrin dərin köklərə sahib olduğu bölgələrdə sülhməramlıların mövcudluğu bəzən qəbul edilmir və yerli qruplar onları xarici müdaxilə kimi qiymətləndirirlər. Bu vəziyyət, missiyaların məqsədinə çatmasını çətinləşdirir və sabitliyin təmin olunmasında gecikmələrə səbəb olur.
Afrika qitəsindəki daxili münaqişələr və beynəlxalq sülh missiyaları, müasir dünyanın ən mürəkkəb problemlərindən biridir. Beynəlxalq ictimaiyyətin və xüsusilə BMT, Afrika İttifaqı və digər təşkilatların səyləri bu münaqişələrin təsirlərini azaltmaq və sabitlik yaratmaq üçün vacibdir. Lakin bu səylərin uğurlu olması üçün həm yerli hökumətlərin dəstəyi, həm də daha geniş maliyyə resurslarına ehtiyac var. Bununla yanaşı, yerli icmaların sülh proseslərinə inteqrasiyası və mədəni dəyərlərə hörmət də vacib şərtlərdir. Bu cür balanslı yanaşma, Afrika qitəsində sülh və stabilliyin təmin olunmasında daha effektiv ola bilər.
Ağa Əsa
